Thế nhưng, đã hơn một tháng rưỡi kể từ khi Tòa Trọng tài ra phán quyết, người ta vẫn chưa thấy bản tuyên bố của Việt Nam về nội dung phán quyết này, cho thấy là giới lãnh đạo Hà Nội đang cân nhắc rất nhiều, có lẽ vì họ chưa lường hết được những tác động của phán quyết ngày 12/07 đến chủ quyền và lợi ích của Việt Nam ở Biển Đông.

Trong một bài viết đăng trên trang Asia Maritime Transparency Initiative ( của Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế và Chiến lược CSIS ) ngày 18/08/2016, tiến sĩ Trương Minh Huy Vũ, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS), Đại học Khoa học Xã Hội và Nhân Văn, Sài Gòn và tiến sĩ Nguyễn Thành Trung, Trưởng khoa Quan hệ quốc tế của đại học này đã phân tích những thách thức của phán quyết Tòa Trọng tài với Việt Nam.

Theo nhận định của hai tác giả, ngoài Philippines, Việt Nam hưởng lợi nhiều nhất từ phán quyết của tòa, cho nên việc đã hơn một tháng rồi mà Hà Nội vẫn chưa đưa ra quan điểm chi tiết về phán quyết khiến nhiều nhà quan sát Việt Nam khó hiểu. Một số người cho rằng tiếp theo phán quyết ngày 12/07, Việt Nam nên kiện Trung Quốc về quần đảo Hoàng Sa. Cho tới nay Trung Quốc vẫn từ chối mọi thương lượng với Việt Nam về Hoàng Sa mà họ đã chiếm của Việt Nam từ năm 1974.

Hai tác giả bài viết cho biết chính phủ Việt Nam không muốn làm gia tăng căng thẳng trên Biển Đông, vì điều này có thể làm phức tạp việc thực hiện mục tiêu cốt lõi của Việt Nam ở Hoàng Sa, đó là bảo vệ chủ quyền trên quần đảo này. Hà Nội chủ trương duy trì nguyên trạng, cho dù rõ ràng là Việt Nam ngày càng lo ngại về việc Trung Quốc ồ ạt xây dựng các đảo nhân tạo và lắp đặt các thiết bị có thể được sử dụng vào mục đích quân sự lẫn dân sự.

Theo hai tác giả Trương Minh Huy Vũ và Nguyễn Thành Trung, Hà Nội sợ rằng mọi sự leo thang căng thẳng với Trung Quốc có thể làm thay đổi nguyên trạng theo hướng bất lợi cho Việt Nam.

Cho tới nay, chiến lược của Việt Nam là tránh đưa ra một lập trường về phán quyết của Tòa Trọng tài. Đây là được xem là chiến lược “ an toàn” nhất vào thời gian trước khi Tòa Trọng tài ra phán quyết, vì lúc đó Hà Nội chưa biết chắc là tòa có sẽ ra phán quyết có lợi cho Philipines hay không và không biết là phán quyết này sẽ ảnh hưởng như thế nào đến các lợi ích của Việt Nam ở Biển Đông.

Nay phán quyết đã ra hơn một tháng rưỡi, mà Việt Nam vẫn im lặng, nên hai tác giả Trương Minh Huy Vũ và Nguyễn Trung Thành đưa ra hai giả thuyết: Thứ nhất, chính phủ Việt Nam cần có thêm thời gian để đánh giá đầy đủ về tác động của phán quyết đối với Việt Nam. Để đưa ra quan điểm chính thức, nhiều cơ quan khác nhau phải xem xét kỷ lưỡng trước khi trình một dự thảo lên Bộ chính trị chuẩn y.

Giả thuyết thứ hai là chính phủ Việt Nam đang bị Trung Quốc gây áp lực yêu cầu không được đưa ra quan điểm về phán quyết. Sự im lặng này không có lợi cho Việt Nam, nhưng cũng không hẳn là một thảm họa.

Tuy vậy, theo hai tác giả của bài viết, nếu chính phủ Việt Nam không nhanh chóng tranh thủ lợi thế từ phán quyết của tòa bác bỏ các đòi hỏi chủ quyền của Trung Quốc, họ sẽ mất một cơ may thu hút sự ủng hộ của công luận. Các nước khác có cùng lợi ích cũng đang chờ phản ứng của Việt Nam về phán quyết. Việt Nam càng trả lời chậm thì Hà Nội càng có ít phương án để chọn lựa. Cho nên Việt Nam phải nhanh chóng nêu rõ lập trường.

Hà Nội có thể chọn phương án ủng hộ một số đoạn trong phán quyết của tòa. Tòa đã phán quyết rằng bản đồ đường “lưỡi bò” là vô giá trị và những hoạt động của Trung Quốc gây tổn hại môi trường và khiến tranh chấp thêm trầm trọng. Phán quyết này phục vụ cho các lợi ích của Việt Nam.

Nhưng phán quyết về quy chế của các thực thể ở Biển Đông không rõ ràng là có lợi cho Việt Nam, bởi vì tòa cho rằng các đảo nhỏ mà Việt Nam kiểm soát không được hưởng vùng đặc quyền kinh tế hay thềm lục địa. Việc ủng hộ một cách chọn lọc những điểm mấu chốt có thể phản ánh sự chọn lựa một cách thực dụng những quyết định nào có lợi cho Việt Nam.

Cũng theo hai tác giả bài viết, Việt Nam cũng có thể hợp tác với các nước ASEAN khác và các cường quốc khu vực để ra các thông cáo chung về phán quyết của tòa. Chẳng hạn như cùng với Indonesia, Philippines và Malaysia ra tuyên bố chung nhấn mạnh tính chất vô giá trị của bản đồ đường “lưỡi bò” và những đòi hỏi của Trung Quốc về các quyền lịch sử ở Biển Đông, vì những quốc gia đó có những lợi ích tương đồng với Việt Nam ở khu vực này. Việt Nam cũng có thể tranh thủ sự trợ giúp của Úc, Ấn Độ và Nhật, bắt đầu bằng việc ra các thông cáo chung về việc bảo vệ quyền tự do hàng hải và bảo vệ môi trường biển, theo tinh thần của phán quyết. Đó là những lĩnh vực hợp tác có thể tương đối an toàn cho Việt Nam.

Trên đây là ý kiến của hai chuyên gia trong nước. Còn về phần chuyên gia người Việt ở nước ngoài, giáo sư Tạ Văn Tài ở Boston, Hoa Kỳ, thì cho rằng Việt Nam có thể không cần đưa ra phản ứng về phán quyết ngày 12/07, nhưng theo ông, nếu Trung Quốc có những hành động gì khác, chẳng hạn như lập vùng nhận dạng phòng không ở Trường hoặc có hành động tương tự như vụ giàn khoan năm 2014 ở Hoàng Sa, thì có thể kiện ngay, dựa theo phán quyết của Tòa Trọng tài:

GS Tạ Văn Tài:  Khi Trung Quốc có động tĩnh gì thì phải kiện liền, cả về Hoàng Sa. Nếu có động tĩnh về Hoàng Sa thì phải kiện để xác nhận là theo đúng tiêu chuẩn của phán quyết vừa rồi là các đảo của Hoàng Sa cũng là đá hết, tức là chung quanh những đá ấy chỉ có 12 hải lý, ông Tàu không để lấn sang vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam ở Vịnh Bắc Bộ. Đó vụ có thể kiện liền, khi nó lại gây hấn như vụ giàn khoan.

Còn việc đòi lại lãnh thổ thì cứ phải luôn luôn làm, nhưng bây giờ thì chắc là chưa có thể lấn tới việc đó, bởi vì Trung Quốc bây giờ đang căm hờn, đang giận dữ, thành ra đừng gây gì thêm.

Nhưng nếu Trung Quốc tuyên bố lập vùng nhận dạng phòng không ở Trường Sa, thì phải kiện liền để nói rằng những đá đó không phải là lãnh thổ quốc gia, mà theo luật quốc tế thì không phải là lãnh thổ thì không một quốc gia nào được quyền lập vùng nhận dạng phòng. Nếu Trung Quốc tuyên bố thì phải kiện liền và xin tòa án về luật biển tuyên bố rằng không phải lãnh thổ của một quốc gia thì không thể nào lập vùng nhận dạng phòng không. Tòa án có thể có đủ thẩm quyền để đưa ra một giải thích như thế và đấy sẽ là một thắng lợi của Việt Nam.

RFI: Trước mắt, về phán quyết ngày 12/07 thì theo giáo sư, Việt Nam nên đưa ra lập trường như thế nào? Có nên ủng hộ một cách có chọn lọc? Chẳng hạn như phán quyết có xác định rằng những thực thể ở Trường Sa không phải là đảo mà chỉ là đá, tức là không được hưởng vùng đặc quyền kinh tế hay thềm lục địa. Điều đó có ảnh hưởng thế đến Việt Nam không?

GS Tạ Văn Tài: Có chứ. Như tôi đã nói trong nhiều bài trước đây và trong bài mà tôi gởi cho hội nghị Nha Trang ( hội thảo về Biển Đông tại Nha Trang ngày 17/08/2016 ), vì đó là những đá, cho nên vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Việt Nam Trung Quốc không được quyền xía vào. Có nghĩa là những tài nguyên dưới thềm lục địa ở những vùng mà Trung Quốc chiếm các đá và xây đảo nhân tạo trên đó vẫn thuộc về các nước cận duyên Việt Nam và Philippines. Việt Nam không kiện, nhưng ăn theo, nhờ vả vào phán quyết rất có lợi trong vụ kiện của Philippines.

RFI: Như vậy theo giáo sư, Việt Nam có nên nhanh chóng đưa ra một phản ứng về nội dung phán quyết, chứ nếu để lâu thì sẽ không hưởng được cái lợi đó?

GS Tạ Văn Tài: Có thì càng hay. Chứng tỏ là Việt Nam có một lập trường mạnh mẽ. Nhưng không có thì cũng không sao cả là bởi vì phán quyết của tòa là luật quốc tế rồi, mà trong đó đương nhiên là có những phần lợi cho Việt Nam. Chả cần nói gì cả.

Quyền về thềm lục địa và vùng kinh tế đặc quyền, theo luật biển quốc tế, là không cần tuyên bố, tự nó có. Thành ra Việt Nam chả cần tuyên bố gì hết. Trung Quốc đang giận dữ thì mình chẳng cần, nếu mình ra tuyên bố chẳng khác gì dằn mặt  họ thêm.

Không tuyên bố không có nghĩa là hèn. Ngoại giao khôn khéo là mình im lặng để cho họ đở cáu đã, để cho họ “liếm cái vết thương “ đã. Nhưng tới lúc họ có hành vi xâm lấn nào đó, như tuyên bố lập vùng nhận dạng phòng không, thì mình phải phản ứng liền và kiện liền. 

Nguồn: RFI/Thanh Phương