Tháng này ba mươi năm trước, một loạt các cuộc biểu tình ôn hòa ở Đông Âu nổ ra nổi bật một chuỗi các sự kiện mà đỉnh điểm là sự sụp đổ của Liên Xô. Nhìn lại, bây giờ đã rõ ràng rằng châu Âu đã trải qua một phép lạ vào năm 1989: câu chuyện có thể có một kết thúc đen tối và đẫm máu hơn nhiều.

Tháng này đánh dấu 30 năm kể từ khi châu Âu, và nền văn minh nhân loại nói chung, bắt đầu trải qua một sự biến đổi kỳ diệu nay vẫn đang khắc sâu trong ký ức thế giới. Vào mùa hè năm 1989, Liên Xô đã xuống cuối dốc. Câu hỏi duy nhất là liệu Chủ Nghĩa Cộng Sản sẽ tan rã một cách hòa bình hay giữa một vụ nổ bạo lực và tàn phá.

Ở Liên Xô, chính sách của Mikhail Gorbachev gọi là glasnost (“công khai hóa”: chính sách công khai hóa và minh bạch hóa đến mức tối đa) và perestroika (“cải tổ : thay đổi chính trị và kinh tế,) đã mở ra những cơn lũ thay đổi, nhưng Gorbachev dường như vẫn tin rằng hệ thống cộng sản có thể được cứu vãn nhờ cải tổ cải cách. Trong khi đó, ở ngoại vi của đế chế Liên Xô, nhiều người lo ngại rằng sự sụp đổ tiềm tàng của hệ thống sẽ đưa xe tăng của Hồng quân trở lại đường phố và quảng trường thành phố. Ký ức về các cuộc đàn áp của Liên Xô tại Berlin năm 1953, Budapest năm 1956 và Prague năm 1968 vẫn còn sống động, cũng như sự đàn áp khốc liệt của các quốc gia Baltic trong thời gian diễn ra Thế chiến II.
SINH RA TRONG KHỦNG BỐ, Liên Xô đã được duy trì bởi những kẻ độc ác và cảnh sát bí mật. Không ai biết liệu nó có thể sống sót mà không cần dùng đến vũ lực một lần nữa. Đó là một thời đại lo lắng hồi hộp cho cả châu Âu.

Nhưng đó cũng là thời điểm thay đổi. Những nỗ lực để đàn áp Công Đoàn Độc Lập Ba Lan – còn gọi Công đoàn Đoàn kết (Solidarność), đã thất bại. Buộc phải thỏa hiệp, chế độ cộng sản Ba Lan đã tổ chức các cuộc bầu cử bán tự do vào tháng 6 năm 1989, trong đó công đoàn Đoàn kết đã giành được tất cả trừ một trong những ghế tranh cử tự do. Trong khi đó, tại ba nước cộng hòa Baltic (Estonia, Latvia và Litva), những “mặt trận nhân dân” rộng rãi đã kêu đòi quyền tự trị nhiều hơn từ Liên Xô, và sớm bắt đầu đòi độc lập hoàn toàn.

Vào ngày 23 tháng Tám, hai triệu người đã thành lập một chuỗi con người trải dài 372 dặm (600 km) xuyên qua Estonia, Latvia, và Lithuania, kêu gọi độc lập. Thời điểm của cái gọi là “con đường Baltic” không phải là ngẫu nhiên. Chính xác 50 năm trước, Hitler và Stalin đã tham gia một Hiệp ước bí mật về không xâm lược, theo đó Đông Âu sẽ bị chia rẽ giữa Đức Quốc xã và Liên Xô. Điều đó đã mở đường cho Thế chiến II, và ngay lập tức báo hiệu sự kết thúc của Tự do và Độc Lập trong các nước Baltic.

Nhưng ở trung tâm bùng nổ, có khả năng vào năm 1989 là cái gọi là “Cộng hòa Dân chủ Đức” (GDR) – nghĩa là “Đông Đức cộng sản”. Đây thực chất là một nhà nước đồn trú, được xây dựng để bảo vệ năm đơn vị quân đội Liên Xô – bao gồm 19 sư đoàn và bao gồm 500.000 binh sĩ – đã đóng quân ở đó kể từ năm 1945. Mặc dù “Bức tường Berlin” đã trở thành một biểu tượng mạnh mẽ của sự phân chia châu Âu sau tháng 8 năm 1961, nhưng điều đó đáng để nhớ tại sao nó lại cần thiết là vị trí đầu tiên: để ngăn chặn sự sụp đổ của CHDC Đức, và do đó cũng là bảo vệ đế chế vòng ngoài của Liên Xô ở châu Âu.

Vài ngày trước khi chuỗi con người hình thành ở các nước Baltic, khoảng 600-700 công dân Đông Đức đã tổ chức một cuộc biểu tình ôn hòa trong thời gian họ băng qua hàng rào thép gai gần Sopron, một thị trấn nhỏ của Hungary ở biên giới với Áo. Cái được biết đến với cái tên cuộc đạo chơi dã ngoại liên châu Âu (Pan-European Picnic) là cuộc đào thoát lớn nhất từ phía sau Bức màn sắt kể từ khi xây dựng Bức tường Berlin. Hơn nữa, nó đã được lên kế hoạch cẩn thận để kiểm tra phản ứng của chính quyền Liên Xô.

Trong điện Kremlin, lãnh đạo Liên Xô – hay ít nhất là Gorbachev – tiếp tục tin rằng đế chế này an toàn và có thể được cải tổ. Con đường Baltic được dung thứ, và chuyến dã ngoại liên Âu (Pan-European picnic) đơn giản là bị bỏ qua. Nhưng tiềm năng âm ỉ của những cuộc biểu tình đó đã sớm trở nên rõ ràng. Mọi người bắt đầu chạy trốn khỏi CHDC Đức đến hàng ngàn người. Ngay sau đó, chính quyền Hungary không còn cách nào khác ngoài việc mở cửa biên giới. Những giọt nước người Đông Đức tràn vào Tiệp Khắc để tìm đường đến phương Tây. Vào ngày 9 tháng 11, các nhà lãnh đạo GDR đang lúng túng, thậm chí đã mở Bức tường Berlin.

Nhà nước Đông Đức biến mất trong vòng chưa đầy một năm. Sau cuộc bầu cử dân chủ vào tháng 3 năm 1990, người Đông Đức đã quyết định sáp nhập với Cộng hòa Liên bang Đức. Khi Đông Đức /GDR biến mất, sự sụp đổ của đế chế Liên Xô gần như hoàn tất.

Một số người nghĩ rằng sự thay đổi quan trọng bắt đầu vào năm 1989 là không thể tránh khỏi. Họ suy nghĩ có lý khi nhớ rằng vào tháng 6 cùng năm, các nhà cai trị cao tuổi của Trung Quốc đã triển khai xe tăng để nghiền nát (theo nghĩa đen) phong trào tự do hòa bình ở Quảng trường Thiên An Môn. Và có rất nhiều nhà lãnh đạo cộng sản đang thúc giục một “giải pháp kiểu Trung Quốc” trong cuộc biểu tình năm 1989. Trên thực tế, tại sở chỉ huy của Liên Xô ở phía nam Berlin (từng là trung tâm chỉ huy của quân đội Đức trong Thế chiến II, và đã từng bị Hitler chiếm đóng nhiều thập kỷ trước đó), các nguyên soái Hồng quân đang chờ lệnh hành quân và cứu Đế chế bằng mọi cách cần thiết.

Không ai có thể biết điều gì sẽ xảy ra nếu các lực lượng bảo thủ hơn trong Điện Kremlin đã thắng thế. Nhiều khả năng, đã có sự rối loạn và bạo lực lan rộng trên hầu hết khu vực, điều này sẽ khiến phương Tây chịu áp lực đáng kể phải can thiệp. Chiến tranh mở sẽ là một khả năng khác biệt. Rốt cuộc, các đế chế lớn trong suốt chiều dài lịch sử nói chung đã ra đi với một tiếng nổ. Nếu bất cứ điều gì, trải nghiệm Liên Xô là một ngoại lệ.

May mắn thay, mệnh lệnh đó cho Hồng quân không bao giờ được ban hành. Một phần lý do là các nhà lãnh đạo Liên Xô đã lầm tưởng rằng một cuộc đàn áp là không cần thiết và hệ thống XHCN sẽ tồn tại. Nhưng đó cũng là vì các lực lượng dân chủ đã bắt đầu khẳng định chính họ trong chính nước Nga. Nhà lãnh đạo đang lên ở Moscow là Boris Yeltsin, người không có sự gắn bó với nỗi luyến tiếc quá mức về một đế chế quá rộng và không bền vững.

Ba mươi năm trước, châu Âu đã trải qua một vài tháng thực sự kỳ diệu. Ngày nay, chúng ta nên tôn vinh không chỉ những người đấu tranh cho sự thay đổi, mà cả những người từ chối phát lệnh cho xe tăng. Máu có thể đã chảy trên đường phố châu Âu một lần nữa nhưng điều đó đã không xảy ra.

*Carl Bildt là bộ trưởng ngoại giao Thụy Điển từ năm 2006 đến 2014 và Thủ tướng từ năm 1991 đến năm 1994 khi ông đàm phán về việc gia nhập EU. Là một nhà ngoại giao quốc tế nổi tiếng, ông từng là Đặc phái viên của EU tại Nam Tư cũ, Đại diện cấp cao của Bosnia và Herzegovina, Đặc phái viên của Liên Hợp Quốc tại Balkans và Đồng chủ tịch của Hội nghị Hòa bình Dayton. Ông là đồng chủ tịch của Hội đồng đối ngoại châu Âu.

Nguồn:
https://www.project-syndicate.org/commentary/1989-end-of-soviet-union-by-carl-bildt-2019-0

Dịch giả: Phùng Hoài Ngọc @VNTB