Ann Arbor – Ở Trung Quốc đương đại, sự biến đổi chính trị sâu sắc có thể – và đã – xảy ra mà không có sự thay đổi chế độ hay dân chủ hoá kiểu Tây phương. Thí dụ nổi bật nhất là giai đoạn “cải cách và mở cửa” bắt đầu trong năm 1978 dưới sự trông coi của Đặng Tiểu Bình. Mặc dù Đặng đã bác bỏ các cuộc bầu cử đa đảng, ông đã làm thay đổi căn bản đường hướng của Đảng Cộng sản Trung quốc (ĐCSTQ), cũng như sự phân bổ quyền lực bên trong nó.

Dịch coronavirus bắt đầu ở Vũ Hán trong tháng Mười Hai 2019 có thể báo trước một điểm ngoặt lịch sử tương tự. Sự bùng nổ của cái bây giờ được gọi là COVID-19 là nhiều hơn chỉ một thời khắc căng thẳng thoáng qua đối với ĐCSTQ. Thế giới phải chuẩn bị cho những gì có thể đến tiếp theo.

Bình thường, một dịch bệnh duy nhất, cho dù được xử lý tồi, sẽ không phá vỡ chế độ Trung Quốc. Trong hơn bốn thập niên qua, ĐCSTQ đã vượt qua nhiều khủng hoảng, từ thảm hoạ Thiên An Môn 1989 và bệnh dịch SARS 2002-03 đến khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008. Một số nhà phê phán chế độ từ lâu đã tiên đoán cái chết tức thì của nó, đều chứng tỏ đã sai. Trước Chủ tịch Tập Cận Bình, phong cách quản trị Trung Hoa đã là thích ứng (adaptive) và phi tập trung, hay là cái tôi gọi là “ngẫu hứng có định hướng (directed improvisation).” Ngoài ra, xã hội dân sự, kể cả nghề báo bới móc (muckraking journalism), đã mở rộng nhanh chóng.

Lần này là khác. Kể từ khi lên nắm quyền trong năm 2012, Tập đã siết chặt sự kiểm soát chính trị ở trong nước và phóng chiếu các tham vọng siêu cường ra nước ngoài. Các chính sách này đã làm mất nhuệ khí của các nhà đầu tư tư nhân Trung Quốc, đã báo động các cường quốc Tây phương, và đã làm trầm trọng thêm các mối căng thẳng với Hoa Kỳ, tất cả những thứ đó đã góp phần cho một sự chậm lại kinh tế rộng hơn.

Sự bùng nổ COVID-19 đã thêm một nguồn của sự căng thẳng và tính không tiên đoán được cho các thách thức tăng lên của chế độ. Khi dịch bệnh vẫn còn, Trung Quốc sẽ vật lộn để mở cửa lại cho việc kinh doanh, gây ra các làn gió ngược kinh tế thậm chí mạnh hơn vì các doanh nghiệp vừa và nhỏ phá sản, các công nhân mất việc làm, và lạm phát tăng lên. Trong khi ban lãnh đạo Trung Quốc hết sức gói trong việc giải quyết một khủng hoảng mỗi lần một, nó đã hiếm khi phải đối mặt với nhiều khủng hoảng gần-sống còn như vậy cùng một lúc.

Trong một bình luận gần đây, Kevin Rudd, cựu Thủ tướng Australia người bây giờ là Chủ tịch của Asia Society, đã cho rằng “cuộc khủng hoảng, một khi được giải quyết, sẽ không làm thay đổi cách Trung Quốc được cai quản trong tương lai.” Nhưng dự đoán đó là quá lạc quan. Quả thực, đang xuất hiện các rạn nứt trong ban lãnh đạo tối cao của Tập rồi.

Thí dụ, vào đỉnh điểm của sự tức giận của công chúng đối với sự che giấu ban đầu của Chính phủ về sự bùng nổ dịch, Tập đã biến mất khỏi tầm mắt công chúng. Sau cuộc gặp của ông với Tổng giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Tedros Adhanom Ghebreyesus, vào ngày 28-1-2020, ông đã không nổi lên cho đến cuộc gặp cấp nhà nước của ông với Thủ tướng Cambodia Hun Sen vào ngày 5-2-2020. Đối với một lãnh tụ mà bình thường chi phối chuỗi tin tức Trung Quốc mỗi ngày, sự vắng mặt của Tập giữa sự hoảng loạn quốc gia đã là đáng chú ý, và đã dẫn một số nhà quan sát Trung Quốc tới suy đoán rằng sự nắm chặt quyền lực của ông có thể bị hiểm nguy.

Nếu điều đó có vẻ không thể tưởng tượng được, là đáng nhớ rằng những năm qua đã tạo ra các sự kiện mà ít người tiên liệu được trước. Ai đã tiên đoán, chẳng hạn, rằng một trùm tư bản địa ốc Mỹ lại đối đầu với một thái tử đảng Trung Quốc trong một cuộc tranh đua siêu cường gây rung động trái đất, hay rằng Trung Quốc có thể thay thế Hoa Kỳ như một quán quân cho toàn cầu hoá tư bản chủ nghĩa? Thời khắc bấp bênh hiện thời rất có thể dọn đường cho sự thay đổi chính trị sâu sắc hơn.

Ba khả năng nổi bật lên. Cực đoan nhất, kịch bản xấu nhất là sự sụp đổ chế độ. Những người đánh Trung Quốc mà đọc đâu đó không được hể hả, bởi vì một sự tan rã đột ngột của một chế độ độc đoán không nhất thiết dẫn tới dân chủ hoá; trong nhiều trường hợp, nó dẫn đến nội chiến, như chúng ta đã thấy ở Iraq sau khi Hoa Kỳ loại bỏ Saddam Hussein bằng vũ lực và như chúng ta thấy ngày nay ở Libya hậu-Qaddafi. Một cuộc đấu tranh quyền lực bên trong Trung Quốc sẽ là tai hoạ cho toàn thế giới.

May thay, kịch bản này là không chắc. Mặc dù Trung Quốc dưới sự căng thẳng chưa từng thấy, nền kinh tế của nó đã không ngưng trệ. Như Shang-Jin Wei của Đại học Columbia đã chỉ ra, ngành thương mại điện tử hết sức phát triển của Trung Quốc cho phép dân cư tiếp tục mua sắm từ nhà mình. Và trong khi hàng chục ngàn người Trung Quốc bị nhiễm virus và còn nhiều hơn thế nhiều sự tức giận Chính phủ, tuyệt đại đa số dân cư chẳng hề gần tuyệt vọng.

Kịch bản thứ hai là một sự thay đổi trong ban lãnh đạo ở mức cao nhất. Tập không thể tránh trách nhiệm vì sự phản ứng dữ dội chống lại các chính sách đối nội hạn chế và các hành động quyết đoán ở nước ngoài của ông, mà đã bắt đầu xén bớt sự ủng hộ cho ông rồi ngay cả trước dịch COVID-19. Với cái chết của Lí Văn Lượng (Li Wenliang), một Bác sĩ đã bị các nhà chức trách hành hạ vì đã cảnh báo những người khác về virus, những thất bại của cách tiếp cận từ trên xuống của Tập đã lộ rõ. Tin về cái chết của Lí đã thổi bùng cơn bão phê phán trực tuyến đối với Chính phủ, và việc Tập không xuất hiện trên tuyến đầu của cuộc chiến (chống dịch) đã làm giảm thêm sự tín nhiệm của ông như một lãnh tụ dân tuý.

Về nguyên tắc, việc Tập bãi bỏ các hạn chế nhiệm kỳ cho phép ông tiếp tục ở lại như Chủ tịch suốt đời. Nhưng liệu ông sẽ thực sự vẫn tại vị sau nhiệm kỳ hiện thời của ông kết thúc vào năm 2022 bây giờ là một câu hỏi bỏ ngỏ.

Do sự tập trung quyền lực trong hệ thống Trung Quốc, lãnh tụ tối cao có một tác động quá khổ lên mọi lĩnh vực xã hội cũng như lên chính sách đối ngoại. Nếu giả như một lãnh tụ mới tiếp quản trong 2022 – hay thậm chí trước đó – kết cục có khả năng nhất sẽ là một sự đặt lại tất cả các ưu tiên chính sách của Tập, buộc phần còn lại của thế giới để xét lại suy nghĩ của mình về Trung Quốc và vai trò toàn cầu của nó.

Trong kịch bản thứ ba, Tập bám lấy chức của ông ta, nhưng nó bị khoét rỗng và quyền lực chuyển cho các phái cạnh tranh khác nhau. Một sự dàn xếp như vậy sẽ không phải là không có tiền lệ. Sau Đại Nhảy Vọt, cuộc vận động cuồng tín của Mao Trạch Đông trong 1958-62 để “đuổi kịp nước Anh trong mười năm,” đã giết 30 triệu nông dân, Mao đã buộc về nghỉ hưu nhưng vẫn là lãnh tụ tối cao trên danh nghĩa. (Muộn hơn, ông dàn xếp một sự quay lại, mở ra một tai hoạ dài một thập niên khác: Cách mạng Văn hoá).

Là rõ rồi rằng chính trị và sự cai quản Trung Quốc sẽ không còn như cũ sau sự bùng nổ COVID-19. Huyền thoại rằng Tập và những người ủng hộ của ông giữ vững được các đức hạnh của sự kiểm soát tập trung đã bị phá huỷ. Các lời từ biệt của Lí – “Một xã hội lành mạnh không được chỉ có một tiếng nói” – sẽ vẫn được khắc vào tâm trí của hàng trăm triệu người Trung Quốc, những người đã tự mình thấy rằng sự kiểm duyệt có thể gây nguy hiểm cho mạng sống của họ.

Nguồn: Yuen Yuen Ang: Is Political Change Coming to China?

Nguyễn Quang A dịch

Yuen Yuen Ang là một Phó giáo sư về Khoa học Chính trị tại Đại học Michigan, Ann Arbor. Bà là tác giả của cuốn How China Escaped the Poverty Trap và China’s Gilded Age sắp ra.

Tags: trung quốc