Đoàn tàu tuyến Cát Linh – Hà Đông ở Hà Nội, vay vốn từ Trung Quốc và do Trung Quốc thực hiện hơn 10 năm không thể đi vào hoạt động.–

Con ma nhà họ Hứa

Mấy bữa nay, dư luận Việt Nam lại “dậy sóng” về tuyến đường sắt nội đô Cát Linh – Hà Đông.

Dự án có tổng mức đầu tư ban đầu 8.770 tỉ đồng (552,86 triệu USD); tổng mức đầu tư điều chỉnh là 18.002 tỉ đồng (868,04 triệu USD), trong đó vốn vay ODA của Trung Quốc 13.867 tỉ đồng (669,62 triệu USD) và vốn đối ứng 4.134 tỉ đồng (198,43 triệu USD). Tổng thầu EPC là Công ty TNHH Tập đoàn Cục 6 Đường sắt Trung Quốc và tư vấn giám sát thi công là Công ty TNHH Giám sát xây dựng Viện Nghiên cứu thiết kế công trình đường sắt Bắc Kinh.

Dự án khởi công từ ngày 10-10-2011, dự kiến hoàn thành vào tháng 6-2014. Tuy nhiên, vì nhiều lý do, từ đó đến nay, dự án đã ít nhất 10 lần lỡ hẹn, đội vốn gần 10.000 tỉ đồng. Lần lỡ hẹn gần đây nhất, Bộ Giao thông vận tải (GTVT) “hứa” đưa vào khai thác vào ngày 1-5-2021. Nhưng cho tới nay, tuyến đường sắt này vẫn “án binh bất động”.

Lỗi tại ai?

Bộ GTVT cho rằng nguyên nhân chính khiến dự án trễ tiến độ, đội vốn là do chất lượng công tác lập, thẩm định dự án đầu tư. Cụ thể là khâu tư vấn lập dự án, tính toán tổng mức đầu tư chưa xác thực với tình hình thực tế, phải điều chỉnh nhiều nội dung thiếu sót và chưa phù hợp trong thiết kế cơ bản ban đầu. Quá trình chuẩn bị đầu tư, triển khai dự án dài, bị ảnh hưởng bởi những thay đổi về thể chế, biến động về giá nguyên nhiên vật liệu, chính sách tiền lương và tỉ giá ngoại tệ… làm ảnh hưởng không nhỏ đến tổng mức đầu tư dự án.

Để xảy ra việc này, trách nhiệm chính thuộc phía Tổng thầu Trung Quốc. Về trách nhiệm liên quan, Bộ GTVT, Ban Quản lý dự án đường sắt chịu trách nhiệm trong công tác quản lý điều hành dự án.

Thế nhưng, báo chí lại cho biết, tổng thầu Trung Quốc từ chối thực hiện kết luận của kiểm toán. “Tổng thầu EPC Trung Quốc được chỉ định trong hiệp định vay vốn làm đường sắt Cát Linh – Hà Đông cho rằng mình không có nghĩa vụ phải thực hiện các kết luận của Kiểm toán Nhà nước, thiếu hợp tác và từ chối thực hiện kết luận kiểm toán, nhất là các nội dung liên quan đến chi phí bổ sung, phát sinh, hoàn thiện hồ sơ, thủ tục theo yêu cầu của cơ quan kiểm toán.”

Nhiều người Việt Nam thực sự bất bình khi thấy dự án Cát Linh – Hà Đông này là tiền từ ngân sách nhà nước, tức là từ tiền thuế của người dân, bên Trung Quốc chỉ là được thuê để xây dựng mà sao họ lại “không ngán” chính quyền Việt Nam như thế?

Dự án có tổng mức đầu tư ban đầu 8.770 tỉ đồng (552,86 triệu USD). Tổng mức đầu tư điều chỉnh là 18.002 tỉ đồng (868,04 triệu USD): vốn vay ODA của Trung Quốc 13.867 tỉ đồng (669,62 triệu USD) và vốn đối ứng 4.134 tỉ đồng (198,43 triệu USD).

Thông thường, những hợp đồng xây dựng như vậy, bên tổng thầu phải có nghĩa vụ tuân thủ các quy định trong hợp đồng đã ký kết với chủ đầu tư. Tuy nhiên, trong trường hợp này, hợp đồng chắc chắn là “có vấn đề”.  Hợp đồng xây dựng dự án Cát Linh – Hà Đông này là hợp đồng dạng EPC. EPC (viết tắt của Engineering, Procurement and Construction) có nghĩa là thiết kế, mua sắm và xây dựng – một kiểu hợp đồng xây dựng mà nhà thầu thực hiện toàn bộ các công việc từ thiết kế kỹ thuật, cung ứng vật tư, thiết bị cho tới thi công xây dựng công trình, hạng mục và chạy thử nghiệm bàn giao cho chủ đầu tư. Theo đó, hợp đồng EPC của dự án Cát Linh – Hà Đông là hợp đồng trọn gói, một chủ thể thực hiện tất cả các công đoạn từ thiết kế đến cung cấp thiết bị công nghệ, thi công xây dựng công trình, và chính quyền chỉ cần giám sát chủ thể đó.

Cái lợi của hợp đồng EPC là khi nhà đầu tư cho vay vốn, họ sẽ làm tất cả mọi thứ rồi chuyển giao cho phía Việt Nam, Việt Nam không phải lo gì ngoài việc vay vốn, thế nhưng mặt trái của hợp đồng EPC là giá thành sẽ rất cao. Và vấn đề nữa là Việt Nam vay vốn từ Trung Quốc để thực hiện dự án này, nên theo PGS.TS Nguyễn Đình Thám, nguyên Trưởng Bộ môn công nghệ quản lý và xây dựng, Đại học Xây dựng Hà Nội, thì “Vấn đề ở chỗ chúng ta không chủ động được. Chúng ta vay vốn trên giấy và khó được quyết định mọi thứ.” (3)

Những “khoản nợ giấu mặt” của chủ nợ Trung Quốc

Từ hồi tháng 3 năm nay, một báo cáo do bốn trung tâm nghiên cứu gồm ba cơ sở tại Mỹ là AidData – một cơ quan nghiên cứu của Đại học William&Mary, Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, Trung tâm Phát triển Toàn cầu và Viện Kinh tế Thế giới Kiel tại Đức, sau khi tìm hiểu về các khoản cho vay của Trung Quốc, đã chỉ rõ các điều kiện “không mấy chính đáng” mà Trung Quốc áp dụng (4). Trước hết là các điều kiện bảo mật khắt khe hơn rất nhiều so với yêu cầu thường thấy của các quốc gia chủ nợ khác, hoặc các ngân hàng phát triển. Bắc Kinh không chỉ buộc con nợ phải giữ bí mật các điều kiện vay, mà còn cấm tiết lộ cả số tiền vay. Chính điều này là mảnh đất màu mỡ cho tham nhũng, và Trung Quốc có thể trục lợi từ đây.

Mới đây, AidData cũng đưa ra một báo cáo mới về các khoản cho vay từ chính phủ Trung Quốc trong Sáng kiến Vành đai Con đường (BRI) (5), trong báo cáo này cũng nêu bật những “khoản nợ giấu mặt” đối với những nước thuộc dạng thu nhập thấp và trung bình nên phải đi vay từ Trung Quốc.

Brad Parks, Giám đốc điều hành của AidData và một trong những đồng tác giả của báo cáo cho biết: “Những khoản nợ chưa được báo cáo này trị giá khoảng 385 tỷ đô la và vấn đề nợ tiềm ẩn đang trở nên tồi tệ hơn theo thời gian”. Parks giải thích rằng “thách thức đối với việc quản lý các khoản nợ tiềm ẩn này không nằm ở việc các chính phủ biết rằng họ sẽ cần phải trả các khoản nợ không được tiết lộ cho Trung Quốc với các giá trị tiền tệ đã biết mà là việc các chính phủ không biết giá trị tiền tệ của các khoản nợ đối với Trung Quốc mà họ có thể có khả năng để trả hoặc không trong tương lai.”

Vì sao lại có dự án này?

Báo Tuổi trẻ mới đây cho biết “Cách đây 11 năm, khi lập dự án đầu tư tuyến đường sắt Cát Linh – Hà Đông, Bộ GTVT đã biết dự án không hiệu quả kinh tế nhưng các bên liên quan vẫn ngó lơ để dẫn tới tuyến đường sắt đô thị nghìn tỉ dở dang, ngổn ngang như hiện nay.” (6)

Báo Tuổi trẻ cũng đã liệt kê ra các số liệu “đến hết tháng 6-2018, số vốn rót vào đường sắt đô thị Cát Linh – Hà Đông theo báo cáo của chủ đầu tư khoảng 11.337 tỉ đồng, nhưng kết quả kiểm toán chỉ ghi nhận khoảng 8.679 tỉ đồng đã đầu tư vào dự án.” Vậy còn 2 658 tỷ đồng đi đâu mất?

Hình minh hoạ: Kỹ sư Trung Quốc đang giám sát việc chạy thử tàu đường sắt Cát Linh Hà Đông ở Hà Nội hôm 20/9/2018. AFP .

Đến đây thì chúng ta đã hiểu vì sao Bộ GTVT dưới sự lãnh đạo của Chính phủ Việt Nam lại sốt sắng làm tuyến đường này, dù chưa biết khi nào mới chạy, nhưng đã phải trả cả vốn lẫn lãi cho Trung Quốc rồi.

Cũng đâu chỉ một dự án đường sắt Cát Linh – Hà Đông này thôi đâu. Trước đó nữa, từ những năm 2000, Tổng bí thư và Thủ tướng lúc đó là ông Nông Đức Mạnh và ông Nguyễn Tấn Dũng đã có quyết định giao cho Trung Quốc khai thác quặng bô xít ở Tây Nguyên, bất chấp sự khuyên can của các nhà khoa học và Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Tất cả cũng chỉ đều từ “lợi ích cá nhân hay lợi ích nhóm” mà ra.

Facebooker Nguyễn Ngọc Chu đã phải thốt lên: “Hiện nay, toàn dân đang lo lắng về đường bộ cao tốc Bắc – Nam. Có phải nhiều cung đoạn cũng đã được hứa hẹn trước dành cho Trung quốc? Rồi tiếp đến nữa là đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam? Đường sắt Hà Khẩu – Lao cai – Hà Nội – Hải Phòng? Còn bao nhiêu điều đã ký kết với Trung quốc mà người dân không biết? Đất Nước này không phải là của hồi môn của ai đó mà đem biếu tặng cho Trung quốc.”

Nguồn: Nguyễn Bá Ngọc @ RFA