Trong phiên giao dịch hôm 16/05/2022, giá lúa mì tăng cao kỷ lục, đạt ngưỡng 450 đô la/tấn. Đây là hậu quả trực tiếp sau khi Ấn Độ thông báo ngừng xuất khẩu ra thế giới, ưu tiên bảo đảm nhu cầu tiêu thụ cho 1,4 tỷ dân. Là quốc gia sản xuất lúa mì lớn thứ hai trên thế giới, với khoảng 110 triệu tấn một năm, nhưng tới nay Ấn Độ không là một nguồn cung cấp loại ngũ cốc này cho thế giới. Dù vậy, tuyên bố của New Dehli vào lúc giá lúa mì đã tăng hơn 30% so với cùng kỳ năm ngoái càng « đổ thêm dầu vào lửa » và đang tạo nên một sự hoảng loạn trên thị trường nông phẩm quốc tế. Đó là một thị trường đang đứng trước ít nhất ba thách thức: dư âm từ khủng hoảng y tế Covid-19, hạn hán tại châu Âu và châu Mỹ, hai nguồn cung ứng quan trọng trên thế giới, và chiến tranh Nga khởi động tại Ukraina khiến hai vựa lương thực của nhân loại vào vòng xoáy khủng hoảng.

Con sốt lúa mì vì xung đột Ukraina

Nga tấn công Ukraina đe dọa an ninh lương thực của nhiều quốc gia trên thế giới, bởi hai bên lâm chiến là nguồn xuất khẩu 30 % lúa mì cho nhân loại, 20 % ngô và lúa mạch, cung cấp đến 80 % dầu ăn cho thế giới. Nếu như Ukraina được mệnh danh là «kho lương thực của châu Âu» thì Nga là « ông vua » trong ngành phân bón. Chiến tranh Ukraina vang dội mãi đến tận Brazil, nơi mà các nhà sản xuất đang lo thiếu phân bón cho các vụ cấy trồng năm nay.

Trên đài truyền hình Pháp France 24, kinh tế gia trưởng Tổ Chức Hợp Tác và Pháp Triển Kinh Tế (OCDE),   bà Laurence Boone, báo động: «Những thông tin gần đây nhất không sáng sủa chút nào. Đầu tiên là về mặt nhân đạo, nhưng kế tới là giá cả nguyên liệu bị đẩy lên cao khiến từ nông phẩm đến khoáng sản cần thiết trong chuỗi sản xuất, năng lượng, cái gì cũng tăng giá và châu Âu đặc biệt dễ bị tổn thương».

Từ cuối tháng 2/2022, 20 triệu tấn ngũ cốc, ngô và lúa mì của Ukraina bị « kẹt » trong vùng biển Azov. Là nhà xuất khẩu lúa mì lớn thứ ba, chiếm đến 12% thị phần quốc tế, vì chiến tranh, thu hoạch trong năm nay của Ukraina dự báo sụt giảm « tối thiểu là 1/3». Một báo cáo của bộ Nông Nghiệp Mỹ lo ngại Ukraina mất đi ít nhất 10 triệu tấn lúa mì trong vụ thu hoạch 2022. Với hơn 4 triệu người dân phải di tản, trai tráng cầm súng chiến đấu, ngành nông nghiệp Ukraina mất đi lực lượng lao động quý giá. Đó là chưa kể 30 % diện tích canh tác màu mỡ nhất của Ukraina nằm trong các vùng có giao tranh.

Còn theo nghiên cứu của Trung Tâm Nghiên Cứu về Triển Vọng Kinh Tế và Thông Tin Quốc Tế – CEPII của Pháp, với hơn 41 triệu hecta đất canh tác, Ukraina là một trong 5 nhà sản xuất, xuất khẩu của thế giới và 75% thu hoạch lúa mì hàng năm của nước này là dành để xuất khẩu. Với hơn 44 triệu dân, một mình Ukraina đủ sức nuôi sống đến 2 tỷ miệng ăn, chiếm 15% kim ngạch xuất khẩu lúa mạch toàn cầu, 16% về ngô và 18 % thị phần về dầu hoa cải vàng colza. Một nửa dầu hoa hướng dương tiêu thụ trên thế giới xuất xứ từ Ukraina. Dễ hiểu là nếu như chiến tranh cướp đi 1/3 sản lượng của Ukraina thì chẳng những dân Ukraina lâm vào đói kém mà còn kéo theo cả một phần dân số trên địa cầu.

Kinh tế gia Marine Raffray, chuyên nghiên cứu về thị trường lương thực, thực phẩm thuộc Phòng Nông Nghiệp Pháp, phác họa ra một toàn cảnh không mấy khả quan: «Tổ Chức Lương Nông Liên Hiệp Quốc nêu bật những dự phóng rất đáng lo ngại, đó là giá lương thực, thực phẩm có thể tăng từ 8 đến 20 % do tác động xung đột giữa Nga và Ukraina gây nên. Chúng ta vừa trải qua đợt đại dịch, giá nhu yếu phẩm đã tăng vọt, chẳng hạn giá ngũ cốc và dầu ăn. Bên cạnh đó, giá phân bón cũng đã tăng rất cao trong thời gian gần đây, mà để trồng trọt thì các nông gia cần mua phân bón. Phân bón tăng giá gấp 3 lần so với trước chiến tranh Ukraina».

Nút thắt ở Hắc Hải

Thế giới đang đứng trước một nghịch lý: Vì chiến sự, hàng chục triệu tấn nông phẩm bị kẹt ở Biển Đen, trong lúc một phần dân số trên địa cầu không đủ nhu cầu ngày hai bữa. Marine Raffray, thuộc Phòng Nông Nghiệp Pháp, nhấn mạnh đến khâu chuyên chở để ngũ cốc, dầu ăn của Ukraina đến được tay người tiêu dùng: «Hiện tại, các hải cảng của Ukraina, cửa ngõ xuất khẩu ngũ cốc của nước này, đã ngưng hoạt động vì các cuộc giao tranh. Chúng ta không biết rõ tình trạng tại các cảng này, không biết rằng cơ sở hạ tầng có bị hư hại nhiều hay không và nếu như chiến tranh chấm dứt, thì có thể hoạt động trở lại tới mức độ nào. Về phía Nga, các bến cảng không bị tàn phá, nhưng hoạt động bị gián đoạn vì những bất ổn mang tính quân sự tại Biển Đen. Lúa mì, ngũ cốc … của Nga không thể đến tay khách hàng. Những quốc gia bị thiệt hại nhất gồm các nước trong vùng Bắc Phi, Trung Đông, đặc biệt là trường hợp của Ai Cập».

Một nguồn cung cấp lớn khác của thế giới là Nga thì cũng bị tê liệt. Đất canh tác của nông dân Nga không bị gài mìn như ở một số nơi trên lãnh thổ Ukraina, các trang trại của Nga không bị tàn phá vì chiến tranh, nhưng xuất khẩu của Nga cũng bị kẹt ở Hắc Hải, kèm theo đó là tác động từ các đợt trừng phạt của phương Tây từ khi Matxcơva đưa quân xâm chiếm Ukraina. Đề phòng bị cấm nhập khẩu lương thực, thực phẩm hay mất khả năng thanh toán bằng đô la và euro, ngày 15/03/2022 điện Kremlin ra lệnh ngưng xuất khẩu ngũ cốc cho 4 nước láng giềng lân cận là Belarus, Armenia, Kazakhstan và Kirghizistan. Đó là dấu hiệu cho thấy Matxcơva lo ngại thiếu hụt lương thực để đáp ứng nhu cầu nội địa và khủng hoảng lương thực đe dọa chính bản thân nước Nga.

Nạn đói đe dọa từ Ai Cập đến Indonesia và có thể là cả Ấn Độ

Dù vậy, tình hình nguy cập nhất đang diễn ra ngoài lãnh thổ Nga. Đối với một phần dân số trên thế giới, bài toán khó là làm thế nào để bảo đảm ngày hai bữa khi mà giá nhu yếu phẩm thiết thực nhất như lúa mì tăng 30 % trong vòng một năm, giá dầu ăn là 23 %, đường, sữa…Ngân Hàng Thế Giới trong khóa họp mùa xuân 2022 báo động, giá lương thực mà tăng 30 % thì số người đói tại Ai Cập tăng thêm 12%.

Năm ngoái, Nga và Ukraina là nguồn cung cấp đến 70 % nhu cầu tiêu thụ lúa mì – nông phẩm chính đối với hơn 105 triệu dân Ai Cập theo thống kê của Tổ Chức Lương Nông Liên Hiệp Quốc, mà giờ đây Cairo không thể trông cậy vào hai nhà cung cấp này.

Nguy cơ đói kém dẫn đến bất ổn xã hội là một mối quan tâm hàng đầu của nhiều quốc gia. Tại Iran, chính phủ một mặt ban hành thêm các biện pháp trợ giá mặt khác tăng cường an ninh, dập tắt mọi cuộc xuống đường, chống vật giá leo thang.

Theo bà Marine Raffray của Phòng Nông Nghiệp Pháp, cơn sốt nông phẩm không có dấu hiệu thuyên giảm: «Lo ngại càng lúc càng lớn bởi thí dụ như lúa mì tăng giá hơn 30 % so với đúng một năm trước đây và giá cả còn tiếp tục bị đẩy lên cao hơn nữa. Tương tự như vậy, tất cả các nguyên liệu chính của giới nhà nông cũng tăng giá đến chóng mặt. Tôi muốn nói đến phân bón, thuốc trừ sâu hay xăng dầu cho máy cầy».

Đây là một bài toán không đơn giản đặt ra ngay cả cho các nhà trồng trọt của Pháp, như ông Thierry Bailler trình bày trên đài truyền hình France 24: «Tình hình đáng lo ngại lắm chứ, vì giá cả có chiều hướng còn thay đổi nhiều hơn nữa với nhiều yếu tố càng lúc càng phức tạp đối với chúng tôi. Đành rằng Ukraina và Nga không sản xuất được, có thể là một cơ hội cho các nông dân Pháp. Chúng tôi có thể xuất khẩu lúa mì, ngũ cốc nhiều hơn … Nhưng đổi lại thì từ phân bón, hạt giống đến xăng dầu… cái gì cũng lên giá. Giá phân bón tăng lên gấp đôi, gấp 3 so với trước. Đối với giới chăn nuôi, đời sống cũng chật vật không kém. Mọi việc khó khăn hơn nhiều so với một năm bình thường».   

Cấm xuất khẩu nông phẩm : Ấn Độ – Indonesia đổ thêm dầu vào lửa

Vào lúc thị trường nông phẩm thế giới đã rất căng thì hai quốc gia châu Á đã quyết định tạm ngừng xuất khẩu, thu hẹp thêm mức cung so với cầu.

Tháng trước, Jakarta cấm xuất khẩu dầu cọ nhằm đẩy lùi lạm phát trong nước. Là nguồn sản xuất và xuất khẩu dầu cọ lớn nhất thế giới, chiếm đến 60 % thị trường quốc tế, nhưng Indonesia lại nhập khẩu đến 100 % lúa mì và 50 % vào đậu tương, nhập khẩu đến 60 % nhu cầu về năng lượng hóa thạch. Cán cân thương mại của quốc gia Đông Nam Á này không ngừng sa sút, dự trữ ngoại tệ hao mòn trong lúc lạm phát gia tăng, bất mãn trong xã hội qua đó tăng theo. Điều đó phản ánh qua việc tổng thống Joko Widodo mất hơn 15 điểm trong chưa đầy hai tháng.

Tại Ấn Độ, thủ tướng Modi có cùng mối lo. Cuối tuần trước, New Dehli bất ngờ thông báo ngưng xuất khẩu lúa mì. Thế giới sẽ mất đi thêm một nguồn cung ứng từ 7 đến 10 triệu tấn trong năm nay. Thực ra, Ấn Độ tuy là một nhà sản xuất lớn, nhưng chủ yếu là để bảo đảm nhu cầu nội địa. Tuy nhiên, trong bối cảnh chiến tranh Ukraina, cộng đồng quốc tế trông chờ vào sản lượng của Ấn Độ để lấp được một phần chỗ trống mà Ukraina để lại. Nhưng ưu tiên của thủ tướng Narendra Modi là kềm hãm lạm phát và bảo đảm an ninh lương thực cho quốc gia đông dân thứ hai trên địa cầu.

Trên đài truyền hình France 24, kinh tế trưởng OCDE Laurence Boone lo ngại những tính toán ích kỷ đó càng đẩy một phần nhân loại đến khủng hoảng lương thực và nạn đói càng có nguy cơ hoành hành : « Bắc Phi và Trung Đông lệ thuộc nhiều vào nhập khẩu lúa mì của Nga và Ukraina. Đương nhiên là các nhà sản xuất khác trên thế giới có thể tăng diện tích trồng trọt lấp vào phần nào chỗ trống mà hai nước đang có giao tranh để lại, chẳng hạn như dỡ bỏ một số quy định về luật canh tác để gia tăng sản xuất. Ngoài ra cũng cần chú trọng đến khâu vận chuyển lương thực thực phẩm. Sau cùng, điểm quan trọng nhất là các nhà sản xuất tránh phản xạ ích kỷ, ngừng xuất khẩu để bảo đảm nhu cầu tiêu thụ nội địa trước đã. Thái độ ích kỷ đó đe dọa đẩy một phần nhân loại vào cảnh đói kém».

Giới chuyên gia quốc tế chú ý nhiều đến giá lúa mì, riêng bà Marine Raffray trên đài RFI lưu ý vào lúc giá lúa mì tăng quá cao, một số quốc gia tính đến khả năng thay thế lúa mì bằng gạo. Theo chuyên gia này, thị trường bắt đầu chiếu cố nhiều hơn đến gạo. Đây là một thị trường ổn định, miễn là không bị thiên tai.