Thoạt nhìn, cuộc họp gần đây nhất của các bộ trưởng ngoại giao Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, hay ASEAN, đã gây thất vọng một cách kỳ lạ. Cuộc họp vào cuối tháng 7 tại Viêng Chăn – thủ đô của Lào – đã tập hợp được đại diện của tất cả các cường quốc, bao gồm Nhật Bản, Ấn Độ, Liên minh châu Âu và Nga, đồng thời cũng tạo cơ hội cho các cuộc đàm phán song phương quan trọng giữa Ngoại trưởng Hoa Kỳ Antony Blinken và người đồng cấp Trung Quốc Vương Nghị. Nhưng về những thách thức địa chính trị gây tranh cãi nhất mà khu vực phải đối mặt, cuộc họp chỉ toàn là lời nói suông, không có nội dung thực chất.

Đặc biệt, các tranh chấp đang âm ỉ ở Biển Đông, nơi đã chứng kiến ​​nhiều cuộc đụng độ và đối đầu giữa lực lượng hải quân Trung Quốc và Philippines, chỉ được thảo luận chung chung trên trang 32 của tuyên bố chung dài bất thường được đưa ra sau cuộc họp. Văn bản này bày tỏ sự đồng thuận về “tầm quan trọng của việc duy trì và thúc đẩy hòa bình, an ninh, ổn định, an toàn và tự do hàng hải và hàng không trên Biển Đông”, nhưng không đưa ra bất kỳ bước đi cụ thể nào hướng tới việc quản lý, chứ chưa nói đến việc giải quyết, các tranh chấp đe dọa tất cả các mục tiêu đó.

Cũng không có bất kỳ dấu hiệu nào cho thấy áp lực tập thể đối với Trung Quốc để ngừng trì hoãn các cuộc đàm phán kéo dài hàng thập kỷ và không có hồi kết về Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông. Các nhà ngoại giao ASEAN chỉ nhất trí về nhu cầu xây dựng trên lộ trình mơ hồ khét tiếng để đạt được bộ quy tắc khó nắm bắt này, trong đó một dự thảo văn bản đàm phán đã được nhất trí vào năm ngoái. Tuy nhiên, không có đề cập nào đến các hành động phi pháp, hung hăng và đơn phương của Trung Quốc đối với các quốc gia thành viên ASEAN, mà đỉnh điểm là vụ thương tích của một quân nhân hải quân Philippines chỉ vài tuần trước đó.

Tệ hơn nữa, các quốc gia ASEAN chủ chốt – bao gồm cả Malaysia, quốc gia sẽ tiếp quản vị trí chủ tịch luân phiên của cơ quan khu vực này vào năm tới – đã công khai ủng hộ Bắc Kinh và chống phương Tây trong các tuyên bố chính sách của họ gần đây. Thay vì tập trung vào những hành động thái quá của Trung Quốc ngay tại sân sau của mình, Malaysia lại tập trung vào chính sách của phương Tây đối với cuộc xung đột ở Gaza.

Tuy nhiên, khi xem xét kỹ hơn, rõ ràng là các quốc gia ASEAN cốt lõi đều nhận thức được những mối đe dọa do Trung Quốc gây ra. Đặc biệt, Indonesia, Việt Nam và Philippines đã bày tỏ mong muốn tìm hiểu sự hợp tác “đa phương nhỏ” để giữ vững lập trường ở vùng biển tranh chấp. Indonesia – một nhà cung cấp tàu chiến lớn cho hải quân Philippines – đã kêu gọi các cuộc tập trận hải quân chung giữa các quốc gia Đông Nam Á, trong khi Việt Nam gần đây đã tiến hành các cuộc tập trận chung đầu tiên của lực lượng bảo vệ bờ biển với Manila. Trong khi đó, Manila, nước sẽ tiếp quản vị trí chủ tịch ASEAN vào năm 2026, cũng dự kiến ​​sẽ khuyến khích Malaysia áp dụng lập trường cứng rắn về các tranh chấp ở Biển Đông vào năm tới.

Những mối quan hệ ràng buộc

Trung Quốc rõ ràng đã có những bước tiến lớn vào Đông Nam Á trong những năm gần đây, một hệ quả tự nhiên của sức hút kinh tế của nước này. Khu vực ASEAN đã nổi lên là đối tác xuất khẩu hàng đầu của Trung Quốc, vượt qua cả Hoa Kỳ và Châu Âu. Các công ty lớn của Trung Quốc, bao gồm cả các nhà sản xuất xe điện, cũng đang thành lập các nhà máy sản xuất trên khắp khu vực, đáng chú ý nhất là ở Việt Nam và Thái Lan.

Theo nhiều cách, Trung Quốc đã trở thành một phần không thể thiếu đối với tăng trưởng sản xuất và ổn định kinh tế của các quốc gia ASEAN, trong khi các thành viên nhỏ hơn như Campuchia và Lào đã trở nên phụ thuộc sâu sắc vào sự hào phóng của Bắc Kinh. Trong khi đó, cũng có sự bất mãn ngày càng tăng đối với chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ. Chính quyền của Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đã không thực hiện được lời hứa ban đầu là cung cấp các sáng kiến ​​cụ thể tập trung vào cơ sở hạ tầng và kinh tế trong khu vực. Kết quả là sự đảo ngược đáng kể trong tình cảm đối với hai siêu cường trong số các nhà lãnh đạo tư tưởng và doanh nghiệp của khu vực trong hai năm qua.

Các quốc gia cốt lõi của ASEAN đang nhận ra những thiếu sót của cơ quan khu vực này, nơi cách tiếp cận dựa trên sự đồng thuận và nhất trí thường là rào cản đối với hành động mạnh mẽ, đặc biệt là trong việc chống lại Trung Quốc.

Như thể điều đó vẫn chưa đủ, Bắc Kinh cũng đã khai thác tình cảm ủng hộ Palestine giữa các quốc gia trong khu vực, đặc biệt là ở các quốc gia Đông Nam Á có đa số người Hồi giáo, nơi có sự bất mãn sâu sắc với sự ủng hộ của phương Tây đối với Israel. Bất chấp cách đối xử khủng khiếp với người Duy Ngô Nhĩ theo đạo Hồi trong nước, Trung Quốc đã không ngần ngại thể hiện mình là người bảo vệ cho sự nghiệp của người Palestine cũng như của thế giới Hồi giáo nói chung trên trường quốc tế với thành công to lớn.

Khi làm như vậy, Trung Quốc đã khéo léo sử dụng diễn ngôn của Nam bán cầu để xây dựng tình đoàn kết ngoại giao với các quốc gia ASEAN, đặc biệt là những quốc gia công khai chỉ trích sự đạo đức giả chiến lược thực sự và được cho là của phương Tây. Trong số tất cả các quốc gia Đông Nam Á, chỉ có Philippines, một đồng minh theo hiệp ước của Hoa Kỳ, đã công khai bảo vệ quyền tự vệ của Israel, mặc dù Manila cũng nhấn mạnh đến quyền tự quyết của người Palestine tại Liên hợp quốc.

Ngoài các tiêu đề

Trong năm qua, Philippines cũng đã tham gia vào một cuộc chiến đơn độc chống lại Trung Quốc ở Biển Đông. Trong khi ASEAN phần lớn im lặng về các chiến thuật ngày càng hung hăng của Trung Quốc ở vùng biển tranh chấp, Manila đã sử dụng “sáng kiến ​​minh bạch” thu hút sự chú ý của mình để vạch trần chúng.

Bao gồm các lực lượng hàng hải Trung Quốc liên tục tràn vào và đâm vào các tàu tuần tra và tiếp tế của Philippines gần Bãi Cỏ Mây và trên khắp Quần đảo Trường Sa. Đôi khi, Trung Quốc thậm chí còn liều lĩnh đối đầu vũ trang với Philippines, quốc gia có hiệp ước phòng thủ chung với Washington. Nhưng Manila vẫn giữ vững lập trường của mình, đồng thời liên tục từ chối lời đề nghị hỗ trợ trực tiếp của Lầu Năm Góc. Điều quan trọng là Manila không chỉ ra tín hiệu về sự độc lập chiến lược của mình – tích cực phản đối các câu chuyện ủng hộ Trung Quốc mô tả Philippines là tay sai của Hoa Kỳ – mà còn áp dụng chính sách ngoại giao mạnh mẽ.

Sau khi đàm phán một “thỏa thuận tạm thời” với Trung Quốc về Bãi Cỏ Mây, nơi hải quân Philippines đã tiếp tế thành công cho căn cứ quân sự trên thực tế của mình, chính quyền của Tổng thống Ferdinand Marcos Jr. đang tìm cách mở rộng chế độ giảm leo thang trên khắp Biển Đông. Điều này song hành với những nỗ lực tăng cường và nâng cấp hợp tác quân sự Philippines-Hoa Kỳ để ngăn chặn hiệu quả hơn các chiến thuật hung hăng của Trung Quốc ở vùng biển tranh chấp.

Tuy nhiên, thay vì chỉ dựa vào các đồng minh phương Tây, Philippines cũng đang tìm hiểu hợp tác song phương với các quốc gia Đông Nam Á khác ngoài phạm vi của quá trình ra quyết định dựa trên sự đồng thuận của ASEAN.

Các nhà ngoại giao hàng đầu của Philippines đã bày tỏ sự lạc quan riêng tư về việc tìm được tiếng nói chung với quốc gia láng giềng Malaysia. Với việc Bắc Kinh hiện đang gây sức ép buộc Kuala Lumpur ngừng các hoạt động thăm dò dầu khí tại các khu vực chồng lấn yêu sách ở Biển Đông, chính phủ của Thủ tướng Anwar Ibrahim sẽ khó có thể che giấu vấn đề này khi đảm nhiệm chức chủ tịch ASEAN vào năm tới.

Mong muốn giữ các đối thủ chính trị ở xa, chính phủ Malaysia cũng đã có giọng điệu chỉ trích hơn trong những ngày gần đây. Chỉ mới tuần trước, Anwar tuyên bố rằng ông sẽ không khuất phục trước áp lực của Trung Quốc về vấn đề này, nhấn mạnh rằng Malaysia sẽ “hoạt động trong vùng biển của chúng tôi và đảm bảo lợi thế kinh tế, bao gồm cả việc khoan dầu trên lãnh thổ của chúng tôi” bất chấp sự phản đối mạnh mẽ của Trung Quốc.

Ngay lập tức, Việt Nam hiện đang xây dựng hợp tác an ninh với Philippines sau cuộc tập trận chung đầu tiên của lực lượng bảo vệ bờ biển tại Biển Đông vào tháng 8. Quan trọng hơn, hai bên đang tìm hiểu hợp tác an ninh hàng hải và các thỏa thuận phân định ranh giới để giải quyết mọi yêu sách chồng chéo ở Biển Đông, do đó dần dần nhưng âm thầm xây dựng một mặt trận chung chống lại Trung Quốc.

Nhận ra cách tiếp cận không hiệu quả của ASEAN đối với các tranh chấp trên biển, Indonesia, nước lãnh đạo thực tế của khu vực, cũng đã kêu gọi hợp tác an ninh hàng hải cụ thể hơn giữa các quốc gia thành viên. Sau khi tổ chức cuộc tập trận hải quân toàn ASEAN đầu tiên vào năm ngoái, Indonesia đang tìm kiếm các hoạt động quân sự chung thường xuyên hơn với các quốc gia trong khu vực.

Nhìn chung, các quốc gia cốt lõi của ASEAN đang nhận ra những thiếu sót của tổ chức khu vực này, nơi cách tiếp cận dựa trên sự đồng thuận và nhất trí thường là rào cản đối với hành động mạnh mẽ, đặc biệt là đối với Trung Quốc, do tầm quan trọng về kinh tế của nước này đối với các quốc gia thành viên của khối. Do đó, họ đang dần dần nắm bắt các con đường hợp tác sáng tạo và cụ thể hơn để hạn chế hiệu quả hơn hành vi hung hăng của Trung Quốc ở vùng biển lân cận.

Tác giả: Richard Javad Heydarian @ The New York Times, The Washington Post, The Guardian và Foreign Affairs

Tags: biển Đông, Đông Nam Á, philippines